Во 2001 година учествував на 6 неделен курс во Копенхаген. Освен секојдневните обуки имавме можност да посетуваме инситутиции, медиуми, граѓански организации и развојни агенции. Со тоа имавме прилика да видиме како во пракса функционира демократијата на Данска, пример за кој нашата група од балканските земји сакаше да знае повеќе детали. Бев поканет да дадам интервју на ромско радио кој во Копенхаген се емитуваше секој ден по два часа. За мене беше тоа големо и пријатно изненадување. Ромското радио беше финансирано од градот Копенхаген и главна цел беше промоција на ромскиот јазик, култура и образование. Во таа далечна 2001 година во Македонија имавме воен конфликт и помислата за ромско радио финансирано од град Скопје беше еднаква на фантазија. Ромското радио, во тоа време водено од Сељахетин Круезиу, по потекло Ром од Призрен, беше сместено во неколку катна зграда во центарот на градот. Во зградата работеа неколку ТВ и радио станици на останатите малцинства во Копенхаген, без разлика дали тоа беа културни, етнички, религиозни или групи со мигрантско потекло. Во неформален разговор со еден од вработените во локалната сомалиска ТВ станица, изразив позитивни критики за демократијата на Данска и дадената можност на сите малцинства да го негуваат својот идентитет и култура. Сомалиецот ми одговори дека делумно се сложува со мене за демократските можности во Данска и додаде дека можете вие што сакате да емитувате во вашите програми но во суштина нема корисен ефект затоа што освен сомалијците, никој друг не ве гледа во Данска.

*  *  *

Како што знаете, јас се обидувам редовно да пишувам текстови за 24 Вакти. Тоа го правам волонтерски за да дадам скромен придонес кон ромската еманципација и ослободувањето од гаџованската стигма. Целта ми е да споделам став и предлози, секако и критички осврт на настаните од нашето општество и пошироко. Со пристап на генералист, преферирам да ги следам и анализирам тековните процеси од глобална перспектива, така што можно е некој читател да стекне впечаток дека моите текстови имаат потреба за дополнителни специфични детали или потполна информација за причинско-последичните релации на дадена тема во даден контекст и време. Без разлика на тоа, јас сум длабоко убеден дека ние Ромите треба да ја користиме моќта на перото и јавно искажуваме, бараме, критикуваме, предложуваме и анализираме сите процеси и политики за кои мислиме дека се од јавен интерес на општеството и ромската заедница.

Во земјава има инфлација од медиуми, портали, ТВ и радио станици, пишани и електронски списанија. Во тоа инфлаторно богатство од медиумско шаренило во сиромашна држава, јас мислам дека имаме недоволен број на ромски медиуми а со тоа и многу мало влијание и читаност/гледаност од страна на неромските граѓани. Ова не значи дека имам очекувања дека поголем број на ромски медиуми ќе значи поголема читаност од страна на неромите. Имаме политичко и културолошки дефинирано општество кое што е разграничено со етничко-религиозни норми во кои бројката значи моќ и диктат врз помалкубројните. Сите гаџовански медиуми имаат окупирано одреден јавен простор, имаат свои читатели-следбеници, кои се трудат со сите сили да опстанат и бидат фактор во креирањето на јавното мнение. Секој медиум, за да функционира секојдневно во својата структура има уредници, новинари, експерти, политички аналитичари, соработува со јавни и приватни институции, граѓански организации, политички партии кои одвреме-навреме ги гледаме, слушаме или читаме низ медиумскиот етер. Во тоа множество на новинари и политички аналитичари нема ромски експерти, што значи дека кај неромските медиуми нема интерес да се слушне ставот или мислењето на ромската заедница. Кога се во прашање Ромите, во овие 30 години неромските медиуми пишуваат и од година во година ни ги повторуваат вестите на тема сиромаштија, невработеност, дискриминација, ситен криминал, малолетни бракови, необразованост итн. На тема Евро-интеграции, владеење на право, независно судство, економски развој, култура, демократија, избори, законски реформи, итн. ниту еден гаџовански медиум не ги прашува Ромите ниту пак препознава дека нашата заедница има мислечки капацитет и право да проценува и вреднува јавни политики и развојни процеси во државата.

Многу е очигледно дека белата перспектива на гаџованските медиуми не им дозволува да ја „загадат“ својата уредувачка политика со мислења или ставови на некој познат или непознат Ром. Од друга страна, има групации кои јас ги нарекувам медиумски трулеж, кои се длабоко платени, да не кажам поткупени, од една или друга политичка проминенција. Овој трулеж ќе објави текст или информација за нас само доколку е во интерес на нивната дневно-политичка агенда и секако да искористи прилика за оцрнување на спротивниот политички табор. Притоа текстот или веста пак ќе ја прекројат според својата бела перспектива затоа што овие манипуланти многу добро знаат што да му сервираат на својот читател/гледач. Нема да дозволат да исплива вистината или квалитетот искажан од „некојси“ Ром затоа што овие групации веруваат дека вистината и квалитетот им припаѓаат само ним. Тоа верување ја храни нивната површна идеја за супериорност и право да контролираат, наметнуваат и диктираат правила во „нивната“ држава која ја нарекуваат „колевка на цивилизацијата“.

Само да сè потсетиме на државниот јавен сервис – МТВ кој тековно емитува програми на 5 канали. Ви текнува ли дека МТВ нема канал на ромски јазик иако знаеме дека сме трето по бројност малцинство. Нема врска дека сме трети по бројност, поважна е политичката димензија (позадина) на албанската и турската заедница, вклучително нивниот колективен капацитет да си уредуваат јавни сервиси на мајчин јазик, со парите на сите нас. Кога сме веќе кај мајчиниот јазик, иако тој ни е уставно гарантирано право, ниту една генерација досега не учеше на ромски јазик во ромско школо. И за едното (МТВ) и за другото (образование на мајчин јазик), државата приметува и ќе примети – немате кадар. Иако е тоа класична навреда на сето она што го изградивме како интелектуален и образовен потенцијал во оваа земја (со наши напори и странски донации), ние и понатаму многу лесно премолчуваме вакви неиздржани оправдувања од страна на институциите. Премолчувањето значи прифаќање на белата перспектива на гаџованите кои не (сакаат да) препознаваат дека имаме кадар, а тоа им дава поголем поттик да ни го повторуваат како факт од позиција на моќ во сите овие 3 децении. За жал, нашите политички играчи беа и се дел на тој молк и политички диктат, затоа што убедија добар дел од нашите дипломирани студенти брзо набрзо да се вработат во државната бирократија и бидат слепо црево во системот кој назадува 30 години. Според оваа аналогија испаѓа дека дел од политичката и интелектуалната елита на Ромите се колаборанти со гаџованите и следствено се виновни за тонењето на општеството.  Така, тврдењето на гаџованите дека немаме кадар испаѓа дека е „вистина“ а сето она што дипломирало, стекнало знаење и искуство е обезвреднето во лавиринтот на партиските интереси, скромно-ситните амбиции на нашите дипломирани и секако контролата од страна на политичко-економските моќници. Значи, според сето наведено, ромската заедница нема доволен број на новинари, уредници, учители, наставници и пропратни структури за да државата финансира јавен сервис на ромски јазик или основно школо.

Треба да ни биде јасно дека причината не е немањето на кадар туку пристрасно селективното финансирање од страна на државата и општините кои се најповикани да финансираат ромска телевизија, радио, културен дом, спортска сала, театар, и многу други институции. Државата и општините се најодговорните затоа што на секој чекор наплаќаат даноци од нас. Не можеме да замислиме колку таленти и колкав творечки потенцијал е изгубен кај Ромите во изминатите 30 години. Зошто немаме спортисти, артисти, новинари, експерти и културни дејци препознати и признаени на национално ниво? Затоа што ова искомплексирано општество влече големи дози на скриен разисам во својата генеза. Скриениот расизам е суптилен и тежок за докажување, но во суштина ништо поразличит во своите намери од отворениот (институционален) расизам. Иако делува на пасивен начин, ефектите од скриениот расизам ги фаворизираат законите и одлуките во интерес на „бело привилегираните касти“, кои свесно или несвесно прават се што ќе замислат за да си ги задржат привилегиите. Зошто театарот Phralipe не доби прва награда на Скопскиот Аматерски Фестивал во 1971? Зошто Ибуш Ибрахимовски не победи на ниту еден од многуте фестивали на македонски народни песни? Зошто Бајса Арифовска нема свое место во државно финансираната музичка академија? И зошто никогаш не е завршен ниту отворен Музејот на Есма Реџепова и Стево Теодосиевски? Одговорот одамна го даде Горан Стефановски во едно од неговите интервјуа (https://www.youtube.com/watch?v=MYsh8EDuzGU). Расистите во фабриката на македонското општество беа секогаш главните актери  во нефер игри така што дури ни авторитет како Горан Стефановски не можеше да се спротивстави на тесноградите манипуланти. Нив им е многу јасно дека играњето според фер и правични правила за кратко време ќе ги направи губитници.

За среќа, државната негрижа и селективност во финансирањето на медиумскиот простор е делумно избалансирана од страна на приватните ТВ и радио станици, медиуми и портали. Велам делумно балансирана, затоа што нашите ромски медиуми го покриваат креираниот вакуум од страна на државата, факт со кој државата се фали пред ЕУ и другите меѓународни институции дека Ромите ги уживаат сите права како и останатите граѓани. Можете само приближно да претпоставите колкава мака мачат нашите ромски медиуми за својот опстанок и функционирање во нефер расистичко опкружување. Треба да ни биде кристално јасно дека тие не се формирани и не работаат за да бидат алиби на државата, туку примарно да бидат сервис на ромската заедница. Нивните информации се од прва рака, оргинално пренесени од самиот извор на настанот, без пигментократско уредување на веста. Колку ќе издржат не знаеме, а можеби и самите сопственици не може да предвидат, затоа што со секој нов закон или реформа по правило страдаат најмалите и финансиски најслабите медиуми.

Кој и колку луѓе ги читаат и гледаат ромските медиуми??? Голема веројатност на точен одговор е дека ромските медиуми се доминантно гледани/читани од самата ромска популација. Без разлика дали читаме вести, гледаме забавна програма или слушаме музика, ние имаме потреба за свои ромски медиуми. Еден мал дел од гледачите/читателите е можно да бидат нероми. Колку се, кои се – не знаеме, ама може да претпоставиме дека тоа се луѓе кои ја сакаат нашата музика, култура, јазик, солидаризираат со нашата борба за правичност и правда итн. Има и такви кои ги следат ромските медиуми по службена должност или по налог на некој „голем брат“, чисто за да бидат сигурни дека нашето однесување и размислување не носи политички и економски бранови на дестабилизација. Без разлика кој нè чита, кој нè гледа, кој нè следи, правото на мисла и на јавно (критичко) изразување не може никој да ни го одземе. Ако гаџованите не даваат простор и внимание во нивните медиуми многу е нормално да си креираме наши медиуми и јавен простор за дебата. Правото на избор е најсветата вредност во едно демократско општество. Ако немаме избор да градиме заедно со гаџованите, втората логична опција е да изградиме сами. Правото на избор на неромите влијае врз нашето право на избор каде што секоја следна опција води неминовно кон сегрегација на медиумскиот простор, паралелизам и поттик за културолошки поделби. Згора на тоа, еманципацијата на секој народ или заедница е универзално прифатена вредност во светот и ништо не може да ја порекне или осуди како колективен стремеж. Наша задача е постојано да ја градиме и надополнуваме ромската еманципација со идеи, одлуки и акции кои ќе носат суштински подобрувања во животот ромскиот народ. Има неколку прашања за кои треба сами да најдеме механизми и решенија во однос на квалитетната присутност на ромското прашање во медиумскиот простор:

а) дали имаме идеја и спремност да се бориме против лажните вести, репродукцијата на стереотипи и предрасуди кон ромската заедница, без разлика од кого се тие објавени

б) дали и понатаму ќе останеме пасивна публика кон говорот на омраза на социјалните мрежи и дали на тој говор треба да одговориме со реципроцитет или согласно пропишаните законски норми

в) дали ромските медиуми имаат стратегија за зголемување на влијанието врз јавната свест и бидат дел од пошироката јавна дебата за тековните развојни процеси

г) како ќе се демонополизира бинационалниот медиумски дуопол како инструмент на големите партии

ѓ) дали нашите ромски медиуми може да помогнат во градењето ромска платформа и соработка меѓу клучните носители на одговорност на заедницата (партии, бизнисмени, интелектуалци, НВО, културни дејци, итн.)

Листата на прашања може да се прошири или намали, зависно од постојните капацитети и приоритети на секој наш медиум. Само ќе молам без дневна политика и без импровизирање, затоа што токму сега, повеќе од било кога, ни требаат професионално профилирани, транспаретни и непристрасно докажани ромски медиуми, инспирирани од колективните интереси и потреби на ромскиот народ. Сето останато ќе биде повторување на грешките и пропустите од минатото, за што повторно гаџованите ќе донесат супремациски заклучок дека сме несериозни и неспремни во нашите стремежи за подобро утре.

Февруари 2021

https://4rrr.wordpress.com/2021/02/24/%d0%ba%d0%be%d1%98-%d0%b3%d0%b8-%d1%87%d0%b8%d1%82%d0%b0-%d0%b3%d0%bb%d0%b5%d0%b4%d0%b0-%d1%80%d0%be%d0%bc%d1%81%d0%ba%d0%b8%d1%82%d0%b5-%d0%bc%d0%b5%d0%b4%d0%b8%d1%83%d0%bc%d0%b8/

Надир Реџепи