При крајот сме на првите две децении на 21-иот век, или поточно кажано, потрошивме една петтина од новиот милениум. Во овие две децении човештвото доживеа големи технолошки, политички, економски и културолошки промени, кои резултираа во значителна прераспределба на луѓето, моќта и ресурсите низ целиот свет.

промени, контролираните конфликти и економските трендови натераа стотици милиони луѓе да мигрираат во и вон рамките на државите. Во новиот милениум државотворните нации, особено развиените, со голема брзина го урбанизираа и редистрибуираа населението оставајќи огромни полупразни рурални области кои продолжија да заостануваат во својот сеопшт развој. Непишано правило, многу пати искусено во историјата на човекот, е  што масовните демографски промени носат социјални немири во општествата.

Моќта  како политичка, лична и социјална категорија, исто така имаше своја редистрибуција во овие 20 години. Интернетот даде значителни придонес за брзото ширење на информации кое имаше влијание врз гласноста на новите наративи на организациите кои имаа или се стекнаа со одредени форми на моќ. Социјалните движења станаа погласни и повидливи поради поврзаноста преку социјалните мрежи. На пример движењето Occupy Wall Street, жолтите елеци или Шарената револуција кај нас во даден временски период ги разнишаа основите на политичката моќ.

Од друга страна сведоци сме на глобални процеси во кои неколку нации, компании и поединци контролираат голем дел од светското богатство, капитал и природни ресурси. Ваквата прераспределба на ресурсите продуцира растечки тензии меѓу богатите и сиромашните и повикува на значителни промени во начинот на распределба и контрола на ресурсите. Без разлика на обемот на овие промени засега е многу веројатно дека бранот на редистрибуција на моќта и ресурсите ќе продолжи и секако забрза во наредните децении.

Во овие 20 години геополитиката имаше успони и падови во глобалното светско уредување, но важно е да се знае дека таа беше секогаш во резонот и одлуките на големите светски сили. Капитализмот победи како политичко-економски модел и засега владее со светот. Големата промена во овој период е што биполарната геополитичка поделеност од 20тиот век се трансформираше во свет со мултиполарни и геокултурни центри на моќ. Тоа не се веќе само државите како системи на организирање и контрола на моќта, туку и многу корпорации, банки и секако криминални организации. Сите овие структури користат софистицирана технологија и поддршка од младите информатичари, кои со креирањето на крипто-валутите, вештачката интелигенција и контрола на податоците навестија дека овој „занает“  добива свое место во глобалните  процеси на редистрибуција на моќта и следствено контрола врз нашето однесување и размислување. Главната разлика меѓу државите и останатите форми на раководење на човечките системи е во тоа што државите (веруваат дека) имаат легитимно право да делуваат во рамките на границите на одредена територија, додека останатите стекнаа моќ и простор за делување вон границите на државите. Ова е новиот однос и позиција на глобалните сили/структури на моќ која навестува одреден степен на предвидливост (и неизвесност) во идниот меѓусебен натпревар за контрола на приридните ресурси и моќ.

***

Редно е да се прашаме каде оди Македонија, има ли нашето општетство визија за својата иднина и кои се нашите опции за развој и унапредување на животниот стандард? Кои се научените лекции од досегашното градење на држава со коруптивен капитализам и социјалистички резон? Зошто Македонија беше и останува најсиромашната држава во регионот? Кои се следните чекори на Ромите во борбата за интеграција и еманципација, дали сеуште веруваме дека ова општество ќе биде пристојно место за животот на нашите следни поколенија? Многу прашања и потпрашања произлезени од неизвесноста на нашето секојдневие, кои секако имаат важно место во нашите идни одлуки и делување, а во исто време бараат не само информираност туку знаење и разбирање на глобалните системи и нивните интереси. Со читателите на 24Вакти споделувам неколку ставови за позиционираноста и економско-политичката култура на македонското општество, вклучително политиките кон Ромите.

1. Периферија на периферијата

Светот има политички и економски центри на моќ а секој центар има своја периферија. Периферните држави по некое непишано правило заостануваат со својот економски и технолошки развој. Заостануваат поради политичка нестабилност, слаби институции, лош образовен и здравствен систем, ефтина (непродуктивна) работна сила и секако корумпирани политички и бизнис елити. Македонија е периферија на Европа по многу основи – перманентна политичка нестабилност, екстрактивни (и рестриктивни) институции, економска нерентабилност, сиромаштија, неукост итн.

Во времето на двете Југославии оваа територија беше исто така периферен дел и како таква заостануваше по сите наведени параметри. На почетокот на 70-тите години од минатиот век Југославија имаше најдобар животен стандард споредено со годините пред и после таа деценија. Проценките тогаш беа дека југословенската економија заостанува 50 години од Германија. Денес за жал разликата е многу поголема. Ако нашите економии продолжат со ваков раст и продуктивност,  се проценува дека ќе ни требаат 200 години да стигнеме онаму каде што се денес Германија, Холандија или Данска…со претпоставка дека нивните економии ќе растат за 1% а ние со сегашните 3-4%. Ако бруто домашниот производ на ЕУ порасне за 2% нас ќе ни треба раст од преку 7%. Македонија имаше ваков раст само еднаш во своите 30 години независност, во 2007 година. Од 2008 година целиот регион, заедно со Македонија, назадува по сите основи, факт кој навестува дека периферноста на Македонија ќе биде реалност за неколку следни генерации.

2. Земја на полусостојби: полукапитализам во кој секој секого краде и лаже

Верувам дека добар дел од нашите сограѓани ја разбраа филозофијата на капитализмот. Тоа е систем кој има дефицит на емоции и солидарност. Во овие 30 години ја искусивме културата на капитализмот диктирана од страна на новокомпонираните капиталисти, кои во претходниот општествен систем читаа за капиталот на час по марксизам. Без разлика дали е либерален или конзервативен, институциите на капитализмот со вградените амбиции за профит и моќ,  генерираат нееднаквост. Натпреварот на политички, економски, социјален и културен план се повикува на приватната и интелектуална сопственост на индивидуалецот – се она што е успешно се квалификува за правилно а неуспешното за погрешно. Во него се си има цена и ништо не се добива бесплатно од таканаречената социјална држава. Во капитализмот се треба да се заслужи, иако има многу примери во кои трансформираните марксисти и нивните деца профитираа незаслужено односно неправедно. Во последните 20 години на глобално светско ниво функционираат два вида на капитализам, оној на запад под велот на демократијата (економски капитализам) и вториот на исток кој е под цврста контрола на државата (политички капитализам). Заедничко им е продуцирањето на милијардери кои диктираат стандарди на владеење и контрола врз граѓанинот.

Македонија практикува хибриден капитализам, во кој нашите политички елити сеуште ги кршат копјата околу битката кој модел е подобар за нашиот контекст. Политичарите и институциите три децении лажат дека имаме социјална држава и колективни права а од друга страна на сите ни е јасно дека квалитетот и обемот на социјалните услуги е во постојан пад. Нема бесплатно здравство и образование, иако се со лош квалитет значително ја трошат државната каса. Капиталистичкиот резон не наградува неработа и незнаење. Но ова не е единствениот проблем во нашиот тазе изграден капитализам. Поголемиот проблем е што влијателните политички и бизнис структури сакаат лесно и брзо да дојдат до заработувачка,  богатење и привилегии, макар тоа било законски неправилно и во принцип незаслужено. Јас во еден од моите претходни текстови напишав дека нашето општество (из)гради капиталисти преку грабеж на државниот имот и обичниот граѓанин. Сето она што беше колективен имот преку ноќ стана приватна сопственост. Не знам до кога ќе продолжат со грабежот исто како што не знам до кога народот ќе има трпение и издржливост. Најголемата мана на општеството е што одговорните институции молчат пред корупцијата, бизнис манипулациите и  неплаќањето на даноци кога е во прашање „нашата страна“ а кога тоа го прави другата страна тогаш прават се што можат и умеат за да ги препишат сите лоши дела, дури и сопствените, на противникот. Така добиваме лоша формула во градењето општествени односи, себичност на елитите + пристрасни/слаби институции = недоверба на граѓаните. Со ваква формула – веруваме во недоверба – мали се шансите да изградиме стабилна демократија и прогресивна економија. Недовербата во економските дејности е нездрава поради фактот што државниот апарат е пристрасен, компаниите затајуваат данок а граѓаните се заложници на едната или другата страна. Така станавме општество кое се пљачка меѓусебно.

Стандардите на евро-америчката демократија и капиталистичка продуктивност не може да се превземат само со препишување на закони. На Запад верувањето во недоверба е отелотворено во конкретни институционални контролни механизми кои се аплицираат од страна на независни институции. Нив им требаа повеќе од 100 години да најдат функционални решенија и вградат знаење и моќ во нивните независни институции. Кај нас независните институции на контрола имаат симболичка улога. Многу е јасно дека е потребно што поскоро да се ремонтираат овие институции и нивната компетентност затоа што се невиновен фактор за градењето на здрава и функционална демократија. При тоа мора да избираме соодветни луѓе на соодветна позиција. Ова правило е особено важно на сите следни избори, односно да не дозволиме власта да оди во погрешни раце.

3. Скапа држава со неконкурентна економија и ниски плати

Секоја држава наплаќа данок за две основни цели  – да ги финансира јавните услуги и добра во корист на граѓаните  и да ја реализира својата редистрибутивна улога во општеството. Сите досегашни влади на нашата држава беа обични и себични редистрибутери на нашите пари. На пример нашата економија во 2018 година произведе околу 11.5 милијарди евра вредност во материјални добра и сервисни услуги. Функциите на државниот апарат заедно со јавните услуги потрошија околу 3.9 милијарди евра односно точно една третина од годишниот производ на нашата економија. Поинаку кажано ова чини околу 2000 евра по жител без разлика на возраста. За да биде појасно тука споредувам официјални податоци со Словенија, која има скоро иста популација и територија. Словенската економија во 2018 година произведе вредност од 50 милијарди евра што е за 4 пати повеќе од нас. Ако се дистрибуира оваа вредност како БДП по глава на жител, таа во Словенија изнесува 24.010 евра додека кај нас е 5.620 евра. Тоа значи дека она што Словенскиот граѓанин го заработува за една година, нас ни требаат 4.5 години. Државниот буџет на Словенија е околу 7.5 милијарди евра односно два пати поголем од нашиот, што значи дека наплаќа 3750 евра по жител. Овие параметри даваат јасни индикатори зошто сме посиромашни од Словенија иако сме слични територијално и демографски, а згора на тоа бевме 70 години заедно во двете Југославии.

Лошата пракса е што досегашните влади наплаќаа даноци врз бизнисот и граѓаните и ги прераспределуваа кон своите интересни структури кои пак неодговорно ги трошеа парите за неразвојни цели. На секои избори нашите владетели ветуваат дека ќе дадат/инвестираат за ова или она а не кажуваат од каде ќе ги земат парите, односно дали има доволно средства за развој и прераспределба. Владите на СДСМ и ВМРО беа успешни во цедењето на бизнисот и претходно акумулираниот капитал на граѓаните. Поради кратковидоста и ненаситноста на досегашните влади Македонија се наоѓа во уникатен парадокс, граѓаните се побогати од фирмите. Вкупната сума на штедните депозити на граѓаните е скоро три пати поголема од депозитите на македонските фирми. Ова може да се толкува за сосема рационално однесување на нашите бизнисмени кои за чудо опстанаа со децении во работењето иако секоја година покажуваат загуби во нивните даночни пријави. Сивата економија е „нормалност“ за економските бизнис односи во кои за жал или среќа има место за сите големи и мали играчи. Додатно на ова внатрешното и надворешно задолжување на државата продолжува да расте, за што стандардно кај нас евиденцијата и критиките доаѓаат од опозицијата. Истите кога се на власт наоѓаат оправдувања за земање нови кредити.

Со вакви владини политики и економски параметри јасно е дека не треба да се залажуваме дека следната влада ќе направи економско чудо од државата. Се додека, како општество, трошиме повеќе отколку што заработуваме, нема да исчекориме кон прогресот. Особено со влади кои имаат краток рок на траење, кои не ни размислуваат ниту имаат среднорочни развојни планови за државата. Делумно, ова резонирање и однесување на властите може да се разбере затоа што континуираната поддршка од една третина на гласачите им дава јасна порака дека со мака ќе истераат до крај еден мандат. Оваа математика го произведе груевизмот како политички бренд на десно-популистичката матрица на владеење со државата кој опстана 11 години поради итрите манипулации со изборниот модел, владеењето со страв, корумпирање на судскиот систем и рекет на приватниот бизнис.

Дополнителнo македонскиот капитализам е оптоварен со етничка хибридност на политичкиот систем кој поради односот на силите е приморан на бескрајни компромиси во кои се дава примарна важност на етничките барања. Поради овој компромис понатаму се прават нови компромиси при поставување на мнозинско-номинираните кадри во државниот апарат со што целосно се губи главниот предуслов на капиталистичко раководење – мериторност и компетеност.

Заклучокот е дека без акумулација на капитал и мериторна кадровска политика на државниот апарат, нашата демократија засега останува да биде поедноставена мимикрија на западниот општествен образец, додека како систем на владеење ја концентрира моќта надвор од институциите на државата (во поединци) по примерот на авторитарните модели на владеење.

4. Евроинтеграции со климатски промени и празна држава

Европската Унија е меѓудржавен концепт кој стреми да обезеди мир и просперитет во Европа. Тоа е долг економско-политички процес во приближувањето на културните и правни норми на членките, каде што владеењето на правото и фискалната дисциплина се топ приоритети. Тој процес е далеку од идеален, има свои слабости и различни интереси, што политички што економски, но сепак со текот на годините изнајде контролни механизми и компромиси за своето функционирање. Една од поважните слабости на Унијата е што цените на производите и услугите се изедначија додека платите останаа различни. Јазот на месечните примања во ЕУ членките е голем на релација исток-запад и север-југ. Тоа значи дека не треба да очекуваме дека со членството во ЕУ ќе имаме германски плати. Цените можно е да бидат помали со приклучувањето во ЕУ затоа што кај нас засега се значително поскапи кондиторските производи, додека месните производи, зеленчукот и овошјето се малку поефтини кај нас. Поинаку кажано, цените ги дефинира пазарот на побарувачка и понуда додека платите зависат од продуктивноста и иновативноста на нашите компании.

Она што е многу критично за нашата економија е демографскиот пад и развојот на човековите ресурси.  30 години се пребројуваме со исти броеви и проценти, факт што однапред ги прави лоши политиките и плановите на државата. Веќе е јасно дека планирањето е лов на матно затоа што освен квантитетот нема прецизни податоци за квалитативните особини, како вештини, квалификации и потенцијал на знаење, на сегашната и идна работна сила. Празни села, полупразни градови и домови има насекаде во државата.

Сите се надеваме дека наскоро ќе почнеме да преговараме со Унијата за да во некое идно време бидеме дел од посакуваниот просперитет и развиена демократија. Очекувањата ни се генерализирани без многу интерес или внимание за суштинското значење на процесот на преговарање со стриктни услови кои треба да ги исполниме сите заедно. Иако засега овој процес е воглавно во рацете на политичарите и институциите, доколку преговорите почнат, тоа ќе бара прилагодување и промени во културата на целото општество.  Прашање е како ќе се соочиме и носиме со овој процес, кој со новата методологија има опции за назадување и запирање на преговорите за членство. Доколку тоа се случи цената за несупехот ќе ја сносиме сите, без разлика која политичка опција ќе ја има власта. Знаеме дека замајувањето на јавното мнение на гласачот со идеологии, празни ветувања и лажен патриотизам досега не произведе општествена кохезија и економски прогрес, иако евроинтеграциите се постојано високо во општествената визија. Досегашниот наратив на стравови од надворешни и внатрешни непријатели во однос на опстанокот на државата треба да се замени со јасна визија, факти и принципи, кои ќе дадат чувство на припадност и одговорност на секој поединец и политички избраник за реализирањето на заедничката општествена визија. Доколку ја прифатиме (до)сегашната општествена реалност и ги земеме во предвид нашите развојни капацитети и потреби многу е јасно дека треба итно да едуцираме и изградиме подобра и покорисна-за-општеството генерација на  бизнис и политички капацитети.  Ова не е лесен процес меѓутоа е неминовен следен чекор за излез од тридецениската идеолошка утопија и економско пропаѓање.   Уште потежок терет се справувањето со загадувањето и заминувањето на нашите сограѓани, процеси кои бараат време, инклузивни политики и јаки институции.

5. Избори поради избори

Политичките аналитичари и медиумите најавуваат дека следните избори ќе бидат нечисти. Ништо ново за нашата култура на избори. Важно е да бидат фер и слободни и да нема крадење или купување на гласови. Навикнати на говорот на омаловажување и потценување на политичките противници,  зачинети со лажни и полулажни вести на социјалните медиуми, станавме нација која верува дека политиката е адресата за вработување и заработување. На секои избори се споменува една третина на политички неодредени гласачи. Оваа третина, како и сите други општествени параметри, е бројчано смрзната во времето и просторот. Ако претпоставките за оваа група на неопределени е точна, можно е гласовите да бидат дадени на една од понудите, или пак да бидат распределени на повеќе политички опции. Трета опција е да има мал одзив кај неопределената третина, што дава можност да добиеме малцинска влада, слична на досегашната. Со ова сценарио, следната влада ќе зависи од коалициниот капацитет, односно колку гласови ќе соберат малите етнички партии.

Ромските партии имаат јасно поставена коалиција со најголемите две партии во државата. Додатно, СДСМ вклучи во своите редови неколку Роми кои може да соберат гласови од заедницата. Овој метод СДСМ го користеше во 2016 и доби значајна подршка од албанскиот електорат. СДСМ и ВМРО посакуваат двотретинско коалиционо мнозинство, што е очекувано за нивните политички амбиции. Според мене, на следните избори не и треба на државата влада со големо мнозинство. Досегашните искуства, во кој едните или другите имале таква власт, беа пример за типично самоволие и автократско владеење. Во недостиг на јаки и стабилни институции, на државата и е потреба силна опозиција, без разлика која опција таа ќе биде. Тесна победа е најсигурната опција која ветува дека евро-интеграциските процеси и владеењето на правото ќе продолжат со нагорна линија.

Доколку на следните избори добиеме малцинска влада, без разлика дали ќе победи левата или десната опција, суштинските проблеми на оваа држава ќе останат исти. Програмските ветувања може да бидат со широк спектар на убедувачки наративи за иднината на оваа мала нација во кој дисциплинираните гласачи лесно ќе бидат убедени за својата опција, но доколку се аплицира принципот на вербата во недоверба, можно е да имаме мали изненадувања за големите партии. Доколку такво изненадување се случи, тогаш посакуваната опција е да продолжи процесот на де-груевизација. Пост-груевизмот е сеуште политички и финансиски силен, и секако длабоко навлезен во државните институции. Тоа е истиот модел на окупирање на системот на државата кој се аплицира од страна на централно-европските популистички влади.  Најдобар пример е владата на Орбан во Унгарија која дури и да изгуби на следните избори, ќе ја задржи контролата и влијанието на најважните политички и финансиски органи на државниот апарат. Се додека било која партија има контрола врз овие централни органи, таа ќе има простор за маневрирање и остварување на своите интереси, вклучително и избегнување на било кој вид на одговорност и отчетност за сторените дела.

Да не се залажуваме дека евро-интеграциските преговори (доколку започнат) ќе не спасат од груевистичкиот популизам и диктатура. ВМРО е опцијата која може најбрзо да не тргне од ова политичко миље, кој за жал не може да се оттргне од својата идеологија од минатиот век. Доколку оваа задача ја превземе СДСМ, тоа ќе значи дефокусирање од важните приоритети на државата, за што ќе се троши време и енергија во справувањето со остатоците на груевизмот. Додатно, СДСМ треба исто така да ја промени својата култура на елитизам, која многу потсетува на аристократија, иако со Заев и неговите блиски, имаат популистички настапи. Впрочем, изборите во Април се одржуваат поради популистичкото ветување на Заев, секако во занос на неговото рането его, кој за жал имаше лоша проценка за симнувањето на ветото на Макрон. На крај на краиштата, порано ќе потрошиме милиони евра за изборите во оваа година, со надеж дека следната декада во 21 година ќе ја почнеме со јасно определен пат.

6. Стратегија за Ромите без политичка и институционална одговорност

Оваа година е последна во имплементирањето на сегашната (втора по ред) стратегија за Ромите. Ромските граѓански организации знаат колку беше тешко да се убедат владите на СДСМ и ВМРО да усвојат ваков документ во своите политички приоритети. Првите напори и барања за стратешки документ од страната на државата беа поднесени во далечната 1999 година во соработка со Советот на Европа. Државата тогаш имаше поважни приоритети, војните и бегалските кризи од Босна и Косово, потоа домашниот конфликт во 2001. Во 2005, кога конечно владата под раководство на Бучковски одлучи да донесе стратегија, Македонија беше последната држава во регионот без стратешки документ. Втората стратегија се усвои од страна на владата на ВМРО во 2014 година за периодот 2014-2020. Нема да елаборирам кои се досегашните ефекти на двете стратегии и само ќе потсетам дека ромската стратегија од страна на државата се третира како надворешен услов за придружување во ЕУ. Претпоставувам дека се планира третиот циклус на оваа стратегија од страна на надлежните министерства и министерот без ресор. Исто така претпоставувам дека научивме што може и што не може да очекуваме од следните влади за имплементацијата на ромската стратегија.  За да биде појасно, ова се фактите околу овој процес:

а) Стратегијата, било ромска или секторска, не е правно обврзувачки документ;

б) стратешките приоритети се проектирани јавни политики кој во своите определби навестуваат што сакаат да направат (и секако што нема да направат);

в) реализирањето на проектираните јавни политики зависи од финансиската рамка и институционалите капацитети (моќ) во одговорните министерства. Дополнително, секоја стратегија има логична поврзаност и синергија со закони, кои за одредена влада може, но и не море, да биде висок политички приоритет.

Во изминатите 15 години на двата стратешки циклуси Ромите имаа свои политички глас во парламентот, министерски и директорски позиции во владата и голем број на вработени во администрацијата на централно и локално ниво. Тоа е факт кој што секоја влада го промовира и продава на меѓународните конференции како добар пример за политичка партиципација и еднакви права кон Ромите.

Малку се зборува за финансиската димензија на стратегијата и колкав процент од 3.9 милијарди евра се алоцирани за реализација на ромската стратегија. Сосем очекувано е владите да молчат за финансирањето на ромската стратегија кога знаеме дека 30 години државниот буџет има дефицит. За 2020 година дефицитот е проектиран на околу 280 милиони евра. Оваа празнина ќе се пополни со кредити, а ромската стратегија ќе има слична финансиска поддршка како во минатите години.

Некои ромски организации и активисти ги обвинуваат ромските партии за недоволното финансирање на ромската стратегија затоа што се редовни партнери на владите на СДСМ и ВМРО. Делумно имаат право да бараат од нашите политички претставници подобро застапување на интересите на заедницата пред големите коалициони партнери, и делумно да ги намалат очекувањата за ромските партии поради реалниот однос на учество и влијание во парламентот и власта. Добро е што има континуитет во политичкото учество и тој може да оди во нагорна линија само во одредени моменти, при што треба нашите партии да го препознаат моментот и да делуваат правовремено.

Она што сакам да го потенцирам посебно важно е дека не треба да се надеваме и очекуваме државата да ни ги реши проблемите со сиромаштијата, невработеноста и неписменоста. Треба сами да најдеме начин и решенија во нашата борба за еманципација. Државниот апарат треба да биде под притисок и наши барања секојдневно, во јавните институции, школите, фирмите и медиумите, таму каде што се генерира дискриминацијата и расизмот, неправдата и насилството врз нас.

Пари и милосрдие не барајте од оваа сиромашна и корумпирана држава затоа што сите горенаведени редови укажуваат каде е и каде оди ова мало општество. Треба да ни е јасно дека живееме со нација која има историски комплекси за неправдите кон нејзината државотворност, внатрешно поделена и надворешно оспорувана за името, јазикот, верата и границите.

Ова не е релативизирање на ромските проблеми во однос на општествените, само потсетување дека во демократијата треба да бидеме информирани и да имаме широк хоризонт на разбирање на различните. Иако нашата различност не е прифатена и долго време е дехуманизирана, Ромите се на вистинскиот пат, лојални на мирот и просперитетот, кои се главни вредности на Европската Унија. Таму еден ден ќе бидеме заедно со преку 12 милиони Роми.

https://4rrr.wordpress.com/2020/02/23/каде-ни-оди-државата-и-ромите-со-неа/?frame-nonce=2c21655075&preview=true&iframe=true&revision=2

Колумна

Надир Реџепи